Pamięciownik w Wiżajnach – z szacunku do pamięci

W dniach 25–29 lipca 2025 roku park gminny w Wiżajnach przemienił się w przestrzeń wspólnej pamięci i opowieści dzięki projektowi „Pamięciownik”. Mobilny pawilon wystawienniczy odwiedził jedną z zaledwie pięciu miejscowości w Polsce, które w tym roku zostały zakwalifikowane do tego ogólnopolskiego przedsięwzięcia.

Inicjatorem i głównym organizatorem projektu jest Centrum Archiwistyki Społecznej (CAS), instytucja kultury wspierająca rozwój archiwistyki społecznej, zbieranie starych fotografii i nagrywanie relacji świadków lokalnych historii. Partnerem lokalnym przedsięwzięcia była Gminna Biblioteka Publiczna w Wiżajnach, a w realizację zaangażowały się liczne instytucje i organizacje z regionu, w tym Centrum Rozwoju Tradycji i Przyszłości jako aktywny partner.

Cel i duch „Pamięciownika” – lokalna historia, wspólna narracja

Podstawowym założeniem „Pamięciownika” jest pokazanie, że osobiste historie, fotografie schowane w domowych albumach i wspomnienia rodzinne to nie tylko drobiazgi, ale rdzeń lokalnej pamięci. Projekt zaprosił mieszkańców Wiżajn oraz okolic do współtworzenia wystawy – przynoszenia swoich zdjęć, opowieści i pamiątek, które stały się elementami ekspozycji.

W praktyce Pawilon „Pamięciownik” funkcjonował jako przestrzeń spotkania: fotografie były skanowane, katalogowane i włączane do wystawy, a także — w formie cyfrowej — trafiały do archiwum społecznego związanego z biblioteką w Wiżajnach.

Wystawie towarzyszył szeroki program wydarzeń towarzyszących — spacery z historią, spotkania, performance, warsztaty, rozmowy, ekspozycje plenerowe czy koncerty lokalnych zespołów. Dzięki temu „Pamięciownik” stał się nie tylko wystawą, ale także żywym spotkaniem między pokoleniami, świadectwem lokalnej tożsamości, a także przestrzenią edukacji i refleksji.

Zobacz film podsumowujący „Pamięciownik” w Wiżajnach:

Zaangażowanie CRTP i naszych członków – lokalny wkład w pamięć

Rola Centrum Rozwoju Tradycji i Przyszłości w realizacji „Pamięciownika w Wiżajnach” była zauważalna i aktywna. Jako partner lokalny, CRTP wspierał działania organizacyjne, promocyjne i merytoryczne.

Szczególnie istotne było uczestnictwo dwóch członków stowarzyszenia: Krzysztofa Dawida Kowalewskiego i Dawida Banacha, którzy wystąpili jako prelegenci i współtwórcy wydarzenia. W filmie zapraszającym do „Pamięciownika” reprezentowali CRTP, opowiadali o idei, planach i znaczeniu tego projektu dla lokalnej społeczności (wraz z Alicją Zajączkowską).

Ponadto Krzysztof Kowalewski prowadził jedno ze spotkań – opowiadał o historii II wojny światowej na Suwalszczyźnie, bazując na opowieściach mieszkańców regionu oraz materiałach archiwalnych. Dawid Banach natomiast wygłosił prelekcję „Mazur o Mazurach na Suwalszczyźnie” oraz był współautorem wystawy o dawnych ewangelikach.

Takie zaangażowanie członków CRTP nie tylko wzmocniło rolę stowarzyszenia w regionie, ale też przyczyniło się do autentyczności projektu — gdy lokalne osoby stają się narratorami własnej przeszłości, przekaz staje się silniejszy i bardziej wiarygodny.

Co się udało – wybrane efekty „Pamięciownika”

Duża frekwencja i aktywność społeczności lokalnej – przez pięć dni trwania wydarzenia pawilon „Pamięciownik” przyjmował zdjęcia od mieszkańców, opowieści i pamiątki. Ściany ekspozycyjne wypełniły się bogatą mozaiką lokalnej historii.

Wielogłos lokalnych opowieści – program obejmował cykl spotkań „Opowieści pogranicza”, wystawy plenerowe, panele dyskusyjne i wykłady regionalistów (m.in. Marcin Halicki, Robert Traba).

Warsztaty artystyczne i edukacyjne – od malowania starych fotografii na szkle, przez spotkania o archiwistyce społecznej, po spektakle teatralne i koncerty muzyczne.

Włączenie archiwum lokalnego – zdjęcia dostarczone przez mieszkańców zostały zeskanowane i włączone do archiwum społecznego prowadzonego przez bibliotekę w Wiżajnach, co wzmacnia trwałe bezpieczeństwo dokumentów lokalnej pamięci.

Wzrost świadomości lokalnej tożsamości – mieszkańcy i uczestnicy mogli dostrzec, że zwykłe historie domowe — zdjęcia, wspomnienia — mają znaczenie w opowieści o ich miejscu.

Widoczność medialna – projekt szeroko opisywano w mediach lokalnych, m.in. portale Suwałki24 (galeria zdjęć), MiastoSuwałki, a także Urząd Gminy Wiżajny publikował informacje o przedsięwzięciu i programie.

Wyzwania i wnioski na przyszłość

Każdy projekt społeczny niesie ze sobą wyzwania. W przypadku „Pamięciownika” kluczowe zadania dotyczyły logistycznego koordynowania programu, mobilizacji lokalnej społeczności, technicznego zabezpieczenia materiałów i warunków plenerowych (pogoda, przestrzeń). Niemniej dzięki współpracy lokalnych instytucji i partnerów (w tym CRTP) wiele z tych trudności udało się sprawnie rozwiązać.

Z perspektywy stowarzyszenia warto podkreślić, że taka forma współpracy i obecność w roli aktywnego partnera pozwala nam realizować naszą misję — wspierania kultury pamięci, edukacji historycznej i inicjatyw społecznych w regionie.

Ponadto projekt pokazał, że mieszkańcy chętnie angażują się w działania pamięciowe, gdy mają realny wpływ na współtworzenie narracji – stąd ważne jest, aby w przyszłych edycjach zapewnić jeszcze większą przestrzeń dla lokalnych głosów, umożliwić dostępność dla różnych grup wiekowych, zadbać o dokumentację (foto, wideo, cyfryzację) i promocję z wyprzedzeniem.

Podziękowania i dalsze kroki

Serdecznie dziękujemy wszystkim, którzy przyczynili się do sukcesu „Pamięciownika w Wiżajnach”: Centrum Archiwistyki Społecznej, Gminnej Bibliotece Publicznej w Wiżajnach, lokalnym instytucjom i organizacjom, wolontariuszkom i wolontariuszom, mieszkańcom Wiżajn i okolic oraz zespołom artystycznym.

Osobne podziękowania należą się członkom CRTP – Krzysztofowi Dawidowi Kowalewskiemu i Dawidowi Banachowi – za ich wkład merytoryczny, prelekcje i współtworzenie projektu od samego początku.

Dla nas, w CRTP, „Pamięciownik” był inspiracją i potwierdzeniem, że pamięć lokalna żyje, jeśli damy jej przestrzeń i narzędzia. Planujemy monitorować dalsze losy cyfrowych materiałów, angażować się w kolejne edycje projektu i wykorzystywać zdobyte doświadczenia w przyszłych przedsięwzięciach.

Już dziś zapraszamy do śledzenia działań CRTP oraz udziału w kolejnych projektach pamięciowych i kulturowych, które będą rozwijane w regionie.